حاج رجب؛ از وقف تکیه تا نام یک کوچه

حدود ۱۳۰ سال از زمانی که حاج رجب بهادر، ثروتمند معتمد دربار قاجار، بخش زیادی از زمین هایش در پایین‌خیابان مشهد را وقف امام‌حسین (ع) کرد، می‌گذرد، اما به‌گواه اسناد همین وقف، عمر کوچه‌ای که به نام وی شناخته می‌شود، به سال‌های ابتدای دوره قاجار و نزدیک دویست سال قبل بازمی‌گردد.

این کوچه در نقشه موسوم به دالمج هم که سال ۱۲۴۸ خورشیدی، یعنی ۱۵۴ سال پیش ترسیم شده است، قابلیت شناسایی دارد. در این نقشه، کوچه حاج‌رجب مسیری جنوبی‌شمالی است که از کوچه قراولخانه منشعب شده است و تا محوطه سبزه‌میدان کهنه مشهد ادامه دارد.

نام‌های کوچه در گذر زمان

کوچه حاج رجب که اکنون تابلوی «امیرالمؤمنین ۸» بر دیوار آن نصب است، از زمان ایجاد تاکنون نام‌های بسیاری را به خود دیده است. برخی از این اسامی به مرور زمان از بین رفته است و اثری از آن‌ها نیست و برخی به دلیل ثبت در ذهن مردم یا در اسناد و نقشه‌ها هنوز ردپایی از آن‌ها باقی است.

صرف نظر از خود نام کوچه حاج رجب که قدیمی‌ترین نام شناخته شده این مسیر است و هنوز هم محلی‌ها و قدیمی‌های شهر، کوچه را به آن می‌شناسند، بخشی از این کوچه به گواه نقشه‌های موجود در اواسط دهه ۳۰ خورشیدی، به نام کوچه «کاتب» شناخته می‌شده است.

همچنین در سال‌های پس از انقلاب اسلامی بر قسمتی از کوچه، نام «ایمان» نهاده شد و بخشی دیگر از آن نیز به نام شهید حسن علیزاده مزین شد و در  سال‌های بعدی نیز با نام شهید وطن خواه شناخته می‌شد. اکنون هم کوچه باتوجه به تغییرات رخ داده در ساختار آن با چند نام مختلف شناسایی می‌شود.

حاج رجب تا پایان دوران قاجار

کوچه حاج رجب در نقشه مورد اشاره در دو نقطه، یکی مقابل تکیه حاج رجب و دیگری اندکی پس از آن، دچار شکستگی و تغییر مسیر می‌شود. تغییر مسیر اول که کوتاه‌تر است، شرقی غربی است، اما تغییر مسیر دوم، غربی شرقی است.

کوچه حاج رجب در  دوران قاجار، دارای هفت فرعی شرقی و پنج فرعی غربی بوده است که فرعی‌های پنجم و هفتم شرقی به کوچه حوض خرابه پیوند می‌خورده و فرعی‌های سوم و چهارم غربی هم به کوچه «قبرمیر» راه داشته اند. سایر فرعی‌های آن دوران کوچه نیز بن بست بوده است.

مهم‌ترین بنای کوچه در آن دوران، تکیه وقفی حاج رجب بوده است که بر اساس وصیتش پس از فوت او، ورثه اش در محل سابق کاروان سرای ملکی حاج رجب ایجاد کرده بودند و بر این اساس، این تکیه که هنوز هم به حیات خود ادامه می‌دهد، قدمتی بیش از ۱۵۰ سال دارد.  

به گواه اسناد، وضعیت کوچه حاج رجب در سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها بر ایران و ابتدای سده ۱۴ خورشیدی، به جز در بخش پایانی تغییر محسوسی نسبت به دوره احداث تکیه حاج رجب نکرده است؛ تبدیل بخش چشمگیری از فضای محوطه سبزه میدان کهنه به منازل مسکونی در این دوره تقریبا پنجاه ساله، باعث شده بود در ابتدای سده ۱۴ خورشیدی، کوچه حاج رجب به کوچه‌ای موسوم به کریم خان که در میانه فضای سبز سابق ایجاد شده بود، ختم شود.

ناگفته نماند که با گذشت مدتی از ساخت تکیه حاج رجب و به دلیل قرار گرفتن این بنا در ابتدای فرعی پنجم شرقی، این فرعی که به کوچه حوض خرابه ختم می‌شد، مانند راسته کوچه اصلی در نزد مردم به کوچه حاج رجب معروف شده بود. به عبارت بهتر در سال‌های پایانی سده ۱۳ خورشیدی، دو کوچه حاج رجب عمود بر هم در محدوده پایین خیابان قابل شناسایی بوده است.

کوچه «حاج رجب» در دوران پهلوی‌ها

تغییرات کالبدی کوچه حاج رجب در نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی، یعنی دوران پهلوی ها، مشابه همه کوچه‌های قدیمی درامان مانده از خرابی سال‌های ابتدایی و انتهایی این دوره شهر بود. مهم‌ترین تغییرات سه دهه نخست این دوران، ایجاد فرعی‌های بن بست جدید در این کوچه بوده که آن هم، به دلیل تقسیم پلاک‌های بزرگ موجود در کوچه رخ داده است؛ پلاک‌هایی که بیشتر به صورت خانه باغ بودند، اما بعد به پلاک‌های کوچک‌تر مسکونی تبدیل شدند.

بر این اساس، هنگام ترسیم نقشه سال ۱۳۳۳ خورشیدی مشهد، در حالی تعداد فرعی‌های شرقی به یازده کوچه و شمار فرعی‌های غربی به نُه کوچه افزایش پیدا کرده بود که تمام فرعی‌های جدید بن بست بودند.   

البته دلایلی، چون افزایش رفت و آمد زائران در کوچه بر اثر تخریب بنا‌های اقامتی مناطق نزدیک‌تر به حرم مطهر -در جریان اجرای طرح ساخت فلکه‌های شمالی و جنوبی و خیابان‌های طبرسی و تهران- و همچنین توسعه نیافتگی این بخش از شهر نسبت به مناطق جدید آن که هر دو عامل ریشه حکومتی داشتند، در فروش پلاک‌های بزرگ کوچه ازسوی ساکنان قدیمی به متقاضیان جدید نیز دخیل بوده است.

این روند با اجرای دومین طرح نوسازی اطراف حرم مطهر در دهه ۵۰ خورشیدی، توسط عبدالعظیم ولیان، شیب بیشتری پیدا کرد، به طوری که در پایان این دوره، کمترپلاکی در کوچه وجود داشت که ساکنان آن، بیش از دو دهه در کوچه زندگی کرده باشند. تعداد پلاک‌های با مساحت بیشتر از پانصد متر کوچه هم به کمتر از انگشتان دو دست رسید.

کوچه «حاج رجب» پس از انقلاب

وضعیت کوچه حاج رجب در سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی تفاوت چندانی با سال‌های پیش از آن نکرد. اما با شروع سومین طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی، به تدریج این کوچه شکل دیگری به خود گرفت.

در نخستین مرحله از اجرای طرح جدید و ایجاد بولوار امیرالمؤمنین (ع) در این محدوده، ضمن قرار گرفتن بخشی از کوچه در خیابان و درنتیجه تخریب بنا‌های آن محدوده، بخش شمالی کوچه از بقیه آن جدا شد. این بخش پس از افتتاح بولوار جدید با نصب تابلوی امیرالمؤمنین ۵ و سپس اضافه شدن نام «شهید حسن‌سبزیان» درکنارش، سرنوشتی مستقل پیدا کرد.  

بنای تکیه حاج رجب با وجود گذشت بیش از ۱۵۰سال از عمر آن و تعمیرات چندباره، هنوز پابرجاست 

در ادامه، بخش شرقی کوچه، دومین قسمتی بود که در جریان اجرای سومین طرح اطراف حرم رضوی، موجودیت خود را تقریبا به طور کامل از دست داد؛ اکنون از این بخش، تنها یک کوچه و یک پلاک باقی مانده است و بقیه گرفتار دو حصار فلزی بزرگ شده اند؛ حصار فلزی بزرگ‌تر این بخش کوچه، اختصاص به گودی با ۲۷ متر عمق، موسوم به گود ناجا دارد که در دل خود، شش فرعی و صد‌ها خانه سابق کوچه را بلعیده است.

حصار فلزی کوچک‌تر هم گودی است که سوی دیگر آن به ابتدای غربی کوچه امیرالمؤمنین ۸ یا همان سالاری مقدم ختم می‌شود و در گذشته به جای آن یک فرعی و حدود ۲۰ خانه قرار داشته است. وضعیت سوی شرقی کوچه حاج رجب، اما کمی بهتر است. در این سو هنوز نزدیک به شش کوچه فرعی و حدود سی پلاک مسکونی دیده می‌شود.

برخی از این مسکونی ها، کامل بازسازی شده اند و برخی هنوز همان حال وهوای گذشته را دارند و در قسمت‌هایی هم نمای قدیمی با اندودی از سیمان پوشانده شده است تا شکلی امروزی‌تر به خود بگیرند، اما کاشی‌های قدیمی سردر این بنا‌ها از گذشته پررمزوراز آن‌ها خبر می‌دهد. قدیمی‌ترین این پلاک‌ها که کاشی زیبایی را در سردر خود جای داده است،

در انتهای آخرین فرعی کوچه، یعنی دادخواه ۱۲/۱ قرار دارد. بنای تکیه حاج رجب هم با وجود گذشت بیش از ۱۵۰ سال از عمر آن و تعمیرات چندین و چندباره، هنوز پابرجاست و شب‌های جمعه، میزبان میهمانان خود است.

چهره‌های شاخص کوچه

کوچه حاج رجب در طول عمر خود ساکنان بسیاری را به خود دیده است. برخی از این ساکنان مانند خود حاج رجب، تأثیر مثبتی بر زندگی مردم شهر یا محله خویش گذاشته اند و به همین دلیل، نام آنان در دل مردم این محله جای گرفته است.

حاج اصغر‌تحقیقی، از پیرغلامان هیئت‌های مذهبی مشهد، یکی از این افراد است که سال‌های کودکی را در کوچه حاج رجب گذراند. شهید حسین خوشکار، از شهدای قیام گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ خورشیدی و همچنین شهیدان هشت سال دفاع مقدس؛ حسن علیزاده، وطن خواه و حسن سبزیان، نیز دوران کودکی تا جوانی را در این کوچه سپری کردند. در این میان باید از خانواده فرزین که به «گاودارها» معروف بودند، به عنوان دیگر ساکنان شناخته شده کوچه حاج رجب یاد کرد.

سیدحسین غفاریان علوفی، مشهور به سید ترکمن که به تازگی درگذشته است، غلام حسین ابراهیم آبادی قالی بافی که کلیدداری حسینیه حاج رجب را برعهده دارد و خانواده‌های شایسته، تشکری، ابراهیمی، برومند و طوسی نیز از دیگر ساکنان قدیمی حاج رجب هستند.

شاخص‌ترین خانواده ساکن کوچه فرعی حاج رجب هم خانواده مروی بودند که اکنون یکی از فرزندانشان به عنوان تولیت آستان قدس رضوی، مشغول خدمت به زائران و مجاوران حضرت ثامن الحجج (ع) است.

* این گزارش دوشنبه ۲۰ فروردین‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۱۸۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.